شب نهصد هفتاد و يکم: مرخصی اجباری

مرخصی اجباری را در سينما شهناز ديدم. شاهرضا. نبش گرگان. چهار راه پل چوبی.

فيلم، سرجمع يک شوخی چند خطی است درباره ی مثلا پيامدهای لايحه ی مرخصی اجباری که طی آن کارکنان ادارات می بايستی مرخصی هر سال را در همان سال می گرفتند و نمی بايست مانده ی مرخصی شان را به سال بعد انتقال دهند. از آن دستورات اداری که معلوم نيست چرا می دهند و چرا پس می گيرند.

با اين دستمايه، يک گروه از بازيگران نمايشهای برنامه ی صبح جمعه ی راديو ايران يکی از همان نمايشها را بصورت فيلم سينمايی ارائه دادند. مفرح بود. به اندازه ی خودش.

چهره ی تازه ی فيلم، آقای همايون بود که ابتدا آمد تا مردم را به ياد مرحوم تفکری بيندازد اما بعد ها خودش بيش از او سرشناس شد.

همايون در سالهای بعد از انقلاب به کلی از بازيگری دست کشيد و طرفهای چيذر به کسب کتابفروشی روی آورد. اما اين طور که می گويند، فرزند ايشان حالا در فيلمهای ايرانی بازی می کند.

سينما شهناز از آن سينماهايی بود که به علت دور ماندن از راسته ی سينما ها رونق چندانی نداشت. راسته های نزديک به آن يکی ميدان فوزيه بود در فاصله ی حدود دو کيلومتری در سمت شرق آن و يکی هم خيابان شاهرضا سر لاله زار نو به همان فاصله از سمت غرب، جايی که سينمای باشکوه رويال و سينمای خاطره انگيز تاج و بعد ها سينما ب ب بودند. يک سينمای آقای رقابی هم همان طرفها بود که به گمانم اسمش سينما کسری بود. رم در ساعت يازده را در آن سينما ديدم. اولين باری هم که به سينما تاج رفتم برای فيلم دربارانداز اليا کازان بود. کاری نداريم.

از مرخصی اجباری دور نشويم. مثل همه ی فيلمهای فارسی آن سالها نتيجه ی اخلاقی و مطالب آموزنده هم داشت که معلوم است در دل سنگ هيچکس اثر نمی کرد.

تنها چيزهايی که از آن فيلم در يادم مانده، صورت دوست داشتنی آقای همايون و اين خط از ترانه ی اصلی است که می گفت: مرخصی اجباری، با ماشين سواری و صدای بوق ماشين که چيزی بين بوق درشکه و قطار بود و صدايش بخشی از ترانه بود.

سينما شهناز را - که متعلق به يکی از اهالی شريف شهرستان راور استان کرمان بود که حالا اسم شريف شان يادم رفته - تازه تجديد دکوراسيون کرده بودند و تا مدتی که هنوز نو بود، سالن و صندلی هايش يک بوی خوبی می دادند که از نظر من "بوی سينما" بود.

هنوز بعد از نزديک به چهل سال هروقت ياد آن سينما می افتم يا اگر شانس بياورم و از کنارش رد شوم ياد آواز آقای جعفر پور هاشمی می افتم که از دهان آقای ناصر ملک مطيعی - در فيلم ديگری - می خواند:

اين پول مال بنز صد و هشتاد
اين پول مال باغچه ی فرح زاد

... که اين البته داستان ديگری است.

شب نهصد و هفتاد و دوم: گل گمشده

از آن محصولات نمونه ی استوديو عصر طلايی بود. دوره ای که جوان اولش منوچهر والی زاده بود و بدمن اش بهروز وثوقی.

بعدها آقای والی زاده يکسره خود را وقف دوبله و راديو کرد و شرح احوال آقای وثوقی هم که آنقدر اظهر من الشمس است که گفتن ندارد.

از آن سری فيلمهايی است که در آن زن نجيبی کارش به کافه می کشد و خواننده می شود. دو سه نوع از اين فيلمها داريم. خانمهای محترمی که از بد حادثه پای شان به کافه باز می شد، "هنرمندان" کافه ای که دل شان می خواست کار هنری را رها کنند و به سراغ زندگی شان بروند اما رندان نمی گذاشتند و هنرمندانی که طلبکاران می خواستند آنها را به زور از اين کافه به آن کافه ببرند. در اين سالها ديده ام که در فيلمهای ايرانی - بيشتر از يکی دو تا فيلم - خانمهايی هستند که در يک رستوران آشپزی می کنند و کسانی می خواهند نگذارند يا آنها را به رستوران ديگری ببرند که در آنجا آشپزی کنند.

حالا در نام بردن از نمونه ها ملاحظه دارم. اگر نديده ايد همين قدر از من قبول کنيد که آن طورها بود و اين طور هاست کم و بيش.

فيلم با تبليغات مفصل و پوستر هايی که به جای آنکه از درازی پرشده باشند از پهنا پر می شدند به روی پرده آمد اما خّب، - به اصطلاح - نگرفت. بعد ها دوصحنه رقص بانو مهوش در آن تعبيه شد و اتفاقا - شايد هم اصلا اتفاقی نبود - گل کرد. برای جوانهای امرزی خيلی سخت است که باور کنند اين دسته از هنرمندان، محبوب عده ای از هنر دوستان بودند. اما خّب، اين طور ها بود ديگر.

فيلم را اخيرا باز ديده ام. حالا چشمگير ترين نکته اش حرکت مختصری است که آقای وثوقی در صحنه ی آواز بانو ياسمين در کنار رودخانه از خود بروز می دهد. و البته همان دو صحنه که عرض کردم.

دنيا محل حيرت و عبرت است.

شب نهصد و هفتاد و سوم: آراس خان

آراس خان از آن فيلمهايی است که تنها يک بار ديده ام. در ده يا يازده سالگی يا همان حدود ها. يک جمعه صبح در سينما ميامی. ميدان فوزيه. يک هفته ای پيش از آنکه فيلم ديگری را با بازی آقای ناصر ملک مطيعی در برنامه ی نوروزی همين سينما ببينم.

چيز زيادی از فيلم يادم نمی آيد. اما آنقدر يادم می آيد که حتی همان موقع هم انتظارم را از فيلمی که قرار است چهره های ترکمن در آن باشد برآورده نکرد. خيلی دلسرد کننده بود. احتمالا آنونس فيلم را از خودش بهتر ساخته بودند.

با ديدن "برنامه آينده" آدم توقع داشت يک فيلم پر زد و خورد و پر کشش بيند. چيزی که دست کم يک هفته بتوان صحبتش را کرد.

اسب و تفنگ و کلاه پوستی را حرام کرده بودند. حيف. هنوز حرکت تند شده ی سوارکاران را يادم می آيد که ساختگی بودنش حتی برای ما بچه ها آشکار بود. بد تر از آن سبيلهای مصنوعی بود که از دور داد می زد و گريم را به اصطلاح "لو" می داد.

بعد ها که دوستان ترکمن پيدا کردم معلوم شد که اصلا اسم آراس خان هم بايد آراز يا اراز می بود. اسمی که معولا بصورت ترکيبی اراز دردی" در می آيد که حالا حتی معنی اش را هم يادم رفته. بگذريم."

تا سالها اين فيلم تصوير و تصور ذهنی ام از ترکمنها را - که ديده بودم و می دانستم چطور مردمی هستند - مخدوش کرده بود. درست مثل يک نقاشی زيبا که کسی با بی مبالاتی آن را کثيف کرده باشد.

... و سالها طول کشيد تا ياد گرفتم چطور به جای تبديل چنين فيلمهايی به خاطرات بد، می شود آنها را فراموش کرد.

اَه که چقدر کيف داشت! سينمای پرسيا، دو قدم مانده به چهارراه زند، شيراز. برای ما که جوان بوديم؛ هميشه بهار بود.

اسم خيابانی را که سينما پرسيا نبش آن واقع شده بود يادم رفته. اسم سينمای روبرويش که حسن کچل و دهها فيلم ديگر را در آن ديده ام هم يادم رفته. اما سينما پرسيا را فراموش نمی کنم. اول بخاطر پرسيا و دوم بخاطر سينما.

سينما يک رستوران داشت جای بدی نبود. خيلی هم اسم و رسم داشت.

معمولا فيلم خارجی نمايش می داد. بعد ها که سينمای باشکوه آريانا - که هنوز گاهی خوابش را می بينم - بازشد و به مهمترين مرکز فرهنگی شيراز بدل شد، سينما پرسيا کم کم رونقش را از دست داد و افتاد به فيلمهای ايتاليايی و فرانسوی درجه ی دوم نشان دادن. اما نمايش رگبار بايد برايش افتخاری بوده باشد. برای ما که بود.

بهرام بيضايی را نمايشنامه هايش را خوانده بوديم و چند تايی مثل سلطان مار و زندگی مطبوعاتی آقای اسراری و پهلوان اکبر می ميرد - اين يکی هم مال بهرام بود؟ - را روی صحنه ديديم. بنظر مان خيلی آدم مهمی می آمد. هنوز هم فکر می کنم خيلی آدم مهمی است. (راستی شنيده ام سبيلش را هم زده و مثل ما صاف و ساده شده اما روزنامه ها هنوز عکسهای با سبيلش را چاپ می کنند).

اسم بهرام بيضايی را که می شنيديم يا کاری از او را که می خوانديم و اگر خوش شانس بوديم می ديديم؛ يک دفعه فکر می کرديم خودمان هم آدم مهمی هستيم. معلوم است که مهم بوديم وگرنه آثار بيضايی را نمی خوانديم و نمی ديديم. اصلا نويسنده و کارگردان خوب اين احساس اهميت را به اثر و موضوع و مخاطبش منتقل می کند. وگر نه يک جای کار می لنگد. و بهرام بيضايی استاد القای اهميت اثر و موضوع و مخاطب است.

تماشای رگبار خيلی چسبيد. از سينما که بيرون آمدم، جور ديگری به اين جهان تلخ و دشمنخو نگاه می کردم. سر اولين پيچ برگشتم ببينم کسی از خيل دشمنان تعقيبم می کند يا نه. شوخی نمی کنم.

يکی از اولين فيلمهای ايرانی بود که می ديدم بازيگرانش واقعا بازی می کنند. آدمهای تئاتری بودند البته. خود استاد هم احتمالا آن صحنه ی "ابليس شبی رفت به بالين جوانی..." را در فيلم آورده که بگويد متوجه اوضاع بوده است. شايد هم اين قصد را نداشته.

حتی همان موقع هم معلوم بود که فيلم مهم و تاثير گذاری است. اولين فيلم ايرانی است که هيچکدام از جذابيتهای سينمای روز را نداشت اما در حد خودش موفق بود.

درباره ی رگبار زياد نمی نويسم. چون حق مطلب با اين چند خط نوشته ی سردستی ادا نمی شود. اي مقدار را هم که نوشتم مثل ضربدری است روی ديوار که يادم باشد فيلم مهمی بود.

اما اين را بايد بگويم که از همين اولين فيلم و بعد ها، هر فيلمی را که از بهرام بيضايی ديدم با يک حس احترام و تواضع عميق و درونی نشستم و تماشا کردم. مخصوصا چريکه ی تارا، باشو، و مسافران را. همين طور کلاغ را. هرکدام را بارها ديده ام. بعضی ها را آنقدر زياد و با علاقه ديده ام که اگر بگويم چند بار، باور نمی کنيد.

هميشه از هرکس که بهرام بيضايی را آزرده يا قدر و ارزش و اهميت کارش را ناديده گرفته و من توان و جسارتش را داشته ام که او را سرزنش کنم؛ پرسيده ام که آخر مگر ما چند تا بهرام بيضايی داريم؟